Rozszerzanie domeny prawa własności jest we współczesnych rynkach kapitalistycznych kluczową strategią podporządkowywania nowych obszarów życia logice wymiany. Coraz rzadziej dotyczy ono namacalnych wartości użytkowych. Abstrakcyjny i absolutny charakter prawa własności – kluczowy element kapitalistycznej formy prawa – pozwala obejmować nim także obiekty niematerialne. W rezultacie spieniężeniu i utowarowieniu podlegają wciąż nowe aspekty życia: tożsamość, codzienne praktyki, duchowość a nawet sam opór oraz dążenia emancypacyjne. Dostrzegamy to w mnożeniu się biznesów rozwoju osobistego, praktykach korporacyjnego greenwashingu czy rosnącym znaczeniu marek osobistych. Temu procesowi proliferacji zróżnicowanych form własności towarzyszy równolegle wykluczanie z ich użytkowania wszystkich poza samym właścicielem. Skutkuje to rozbiciem wspólnotowych więzi wymiany wiedzy oraz postępującym ograniczeniem przestrzeni tego, co wspólne.

Kapitalistyczna ekspansja w nowe obszary życia nie byłaby możliwa bez wykorzystania prawa. W niniejszym numerze proponujemy skupić się na analizie zjawiska ,,wywłaszczenia przez prawo” (lub: na mocy prawa). W jego ramach dochodzi do jednoczesnej destrukcji świata materialnego i dotychczasowych relacji społecznych oraz tworzenia nowych form politycznych i reżimów własności kształtowanych przez prawo. Chcemy przyjrzeć się sposobom, w jakie prawo umożliwia i legitymizuje usuwanie społeczności z ich ziem, zasobów lub praw, przekształcając działania głęboko ingerujące w gospodarkę i tkankę społeczną w pozornie neutralne akty prawne (Özsu, 2019; Magnani & Marchini, 2022). Ta pozorna neutralność ujawnia się już w samych znaczeniach przypisywanych prawnemu wywłaszczeniu, które jest traktowane jako działanie pragmatyczne i konsensualne o charakterze przede wszystkim administracyjnym. W kontekście postsocjalistycznym często kojarzy się z procesami nacjonalizacji mienia. W tym numerze proponujemy jednak ujęcie krytyczne, które uwydatnia rolę wywłaszczenia prawnego w rozwoju kapitalizmu. Interesują nas analizy mechanizmów prawnych i prawno-teoretycznych uzasadnień, które sprzyjają wywłaszczaniu.

Wywłaszczenie przez prawo wiąże się z marksowskim pojęciem akumulacji pierwotnej, czyli procesem, w którym kapitał tworzy materialne warunki swojego rozwoju przez brutalne oddzielenie ludzi od środków produkcji i zagarnięcie zasobów. Jednak, jak podkreślał Marks, same materialne warunki nie wystarczą: konieczne są również podmiotowe przekształcenia podporządkowujące ludzi regułom kapitalistycznego sposobu produkcji (Midnight Notes Collective, 1990; Harvey, 2005). Pierwotnie wywłaszczenia były pojedynczymi aktami przemocy, które w bezwzględny sposób pozbawiały lud ziemi i zasobów. Około siedemnastego wieku prawo zaczęło jednak systematycznie legitymizować ten mechanizm oraz praktyki grodzeń. Nowe ustawodawstwo przekształciło współdzieloną wcześniej ziemię w przedmiot własności prywatnej. Co więcej, zaostrzenie kar za przestępstwa przeciw własności i poszerzenie ich katalogu przysłużyło się umacnianiu tej instytucji (Hay et al. 2011, Linebaugh 2006).

Prawo ma jednak strategiczne znaczenie dla akumulacji nie tylko w tym Marksowskim, historycznym rozumieniu. Wspiera ją nieustannie jako proces ekstrakcji nowych zasobów i uwłaszczania klas panujących. Paradoks ten przez badaczy określany jest ,,bezprawnością prawa” i wskazuje na to jak prawo – w liberalnym ujęciu przedstawiane jako neutralny, obiektywny gwarant sprawiedliwości i własności – staje się narzędziem grabieży lub wtórnie ją legitymizuje (Mattei & Nander, 2019). Deklaratywne przywiązanie prawa do ochrony wolności, demokracji i równości współistnieje z postępującą akumulacją kapitału i współczesnymi grodzeniami.

W niniejszym numerze chcemy się więc przyjrzeć różnym wymiarom procesu wywłaszczenia przez prawo.

Proces akumulacji zawsze niesie ze sobą destrukcję obecnych relacji społecznych i związanych z nimi uprawnień. Proponujemy zatem ujmować wywłaszczenie w dwóch wymiarach: materialnym – jako wszelkie procesy pozbawiania terytorium i majątku (np: reprywatyzacja miejska) – oraz podmiotowym, rozumianym jako wyrwanie jednostek lub wspólnoty z określonych relacji społecznych wraz z przysługującymi im prawami. Takie wywłaszczenie, by być skuteczne, musi “wyjąć” podmioty z dotychczasowych sieci relacji oraz powiązanych z nimi sensów i znaczeń. Oba te elementy odgrywają istotną rolę w podważaniu sprawczości i neutralizowaniu oporu wobec kapitalistycznego wyzysku.

Szczególnie interesuje nas kontekst polskiej transformacji ustrojowej. Proponujemy poddać analizie prawne formy wywłaszczenia, koncentrując się na procesach, w których prawo i jego instytucje wprowadzały rozwiązania neoliberalne. W krajach postsocjalistycznych samo prawo cieszyło się znacznie większym prestiżem niż polityka, mimo tego, że ono i mechanizmy mu towarzyszące odegrały kluczową rolę w legitymizacji kontrowersyjnych rozwiązań transformacyjnych, takich jak masowa i gwałtowna prywatyzacja czy „terapia szokowa”. Badacze twierdzą wręcz, że w przejściu od realnego socjalizmu do neoliberalizmu można poszukiwać analogii do przejścia od feudalizmu do kapitalizmu (Kusiak, 2019; Chelcea, 2006). Na przykład, w kontekście reprywatyzacji mieszkań mówi się o „judicial robbery” – zjawisku, w którym dyskurs i procedury prawne odpolityczniają kwestie istotne społecznie. Niedostępny i sprofesjonalizowany język prawniczy, w połączeniu ze złożonością procedur, wytwarza sferę prawną zamkniętą dla działań demokratycznych (Bourdieu, 1987). Gdy dana kwestia zostanie poddana jurysdykcji sądowej, jej ponowne wprowadzenie do debaty politycznej staje się prawie niemożliwe ze względu na autorytet i ostateczny charakter rozstrzygnięć organów prawnych (Kusiak, 2019b).

Wraz z nasileniem się ruchów skrajnie prawicowych, pilne staje się pytanie o możliwości obrony demokracji. Do erozji instytucji demokratycznych w dużym stopniu przyczynia się częste wykorzystanie reżimów stanu wyjątkowego. Zawieszają one obowiązujące na co dzień ograniczenia władzy oraz osłabiają zakres ochrony przysługującej obywatelom. Refleksja nad tą szczególną formą podmiotowego wywłaszczenia pozwala dostrzec kruchość praw podmiotowych. Skłania zatem do postawienia pytania o możliwości obrony rzeczywistej demokracji i zabezpieczenia sprawczości wszystkich podmiotów. Kwestia ta jest paląca o tyle, o ile stany wyjątkowe stały się nową normalnością (Greene 2018, Neocleous 2006). Wojna z terrorem w Stanach Zjednoczonych, pandemia oraz umacnianie autorytarnej władzy w państwach takich jak Turcja czy Węgry to tylko niektóre z kontekstów, w których prawo umożliwia decydowanie o losie obywateli bez ich udziału.

W numerze proponujemy również przyjrzeć się głównej doktrynie projektów kolonialnych – terra nullius (łac. ziemia niczyja) – jako kolejnemu prawnemu narzędziu akumulacji pierwotnej, w jej najbardziej podstawowym wymiarze, dotyczącym własności ziemi. Ze względu na ścisły związek idei „ziemi niczyjej” z możliwością objęcia jej rygorem własności prywatnej, zachęcamy do analiz pokazujących, jak kategoria ta służyła ,,wywłaszczeniu przez prawo”. W rzeczywistości ziemie, do których stosowano doktrynę terra nullius, nie były puste, lecz miały się takimi dopiero stać wraz z usunięciem ich dotychczasowych mieszkańców (Svirsky, 2010; Wolfe, 2006). Technologie prawne służące wywłaszczeniu rdzennej ludności wspierały kolonizatorski projekt polityczny, zachowując jednocześnie typowe dla prawa cechy neutralności i obiektywności. Ujęcia postkolonialne i marksistowskie wskazują, że odebranie prawomocności wszelkim formom użytkowania niezgodnym z logiką własności prywatnej stanowi zasadniczą cechę współczesnego kapitalizmu (Federici, 2004).

Wyżej opisane problemy odsłaniają różnorodność form wywłaszczenia, zarówno materialnego, jak i podmiotowego. Nie wyczerpują jednak mnogości związków prawa i wywłaszczenia. Za inne wątki warte zbadania w numerze uważamy:

- prawo jako narzędzie akumulacji kapitalistycznej,

- rola prawa w transformacji polityczno-gospodarczej,

- wymiary prawnego wywłaszczenia materialnego i podmiotowego (studia przypadków),

- analiza konkretnych ,,technologii prawnych” służących wywłaszczeniu,

- krytyczna analiza prawa własności intelektualnej i patentów,

- ustanawianie hegemonii Zachodniego rozumienia prawa jako uprawomocnienie wywłaszczenia.

Zachęcamy do podjęcia refleksji nad związkami prawa i wywłaszczenia w różnych wymiarach: teoretycznym, ideologicznym, doktrynalnym oraz na poziomie konkretnych instytucji i rozwiązań prawnych. Wśród przykładów interesujących nas technologii prawnych umożliwiających wywłaszczenie można wymienić katastry i rejestry, planowanie przestrzenne, reżimy własności, procedury administracyjne, reinterpretacje przepisów o rodowodzie socjalistycznym a także orzecznictwo trybunałów odnoszące się do kwestii politycznie kontrowersyjnych (Munshi, 2022; Berenschot & Loughlin 2025; Chowdhury, 2023). Zmierzch projektu liberalnego oraz związanej z nim wizji prawa, stwarza okazję do krytycznego przemyślenia jego znaczenia, ujawnienia nadużyć, które legitymizuje, oraz postawienia pytania o jego przyszłą funkcję.

Bibliografia:

Bozóki, András, ed. 1999. Intellectuals and Politics in Central Europe. Budapest: Central European University Press.

Chałasiński, Józef. 1946. Społeczna genealogia inteligencji polskiej. Warszawa: Czytelnik.

Czepulis‑Rastenis, Ryszarda. 1973. “Klasa umysłowa.” Inteligencja Królestwa Polskiego 1832–1862. Warszawa: Książka i Wiedza.

Berenschot, W., & Loughlin, N. 2025. “States and corporate land acquisition: Comparing regimes of dispossession across the global south.” Globalizations. https://doi.org/10.1080/14747731.2025.2555139.

Blichner, L., & Molander, A. 2005. “What is juridification?” ARENA Centre for European Studies 14.

Bourdieu, P. 1987. “The force of law: Toward a sociology of the juridical field.” Hastings Law Journal.

Chelcea, L. 2006. “Gentrification, property rights and post‑socialist primitive accumulation.” In Social changes and social sustainability in historical urban centres, ed. G. Enyedi & Z. Kovács, (Budapest: Centre for Regional Studies, Hungarian Academy of Sciences).

Chowdhury, T. 2023. “Executive robbery: UK public law, ‘race’ and regimes of dispossession in the Chagos Archipelago.” Journal of Law and Society. https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=4612897.

Federici, S. 2004. Caliban and the Witch. Women, the Body and Primitive Accumulation. Penguin Books

Finchett‑Maddock, L. 2016. Protest, property and the commons: Performances of law and resistance. Routledge.

Greene, A.. 2018. Permanent states of emergency and the rule of law. Hart Publishing.

Harvey, D.. 2005. A brief history of neoliberalism. Oxford University Press.

Hay, Douglas, P. Linebaugh, J. Rule, E. P. Thompson, & C. Winslow. 2011. Albion’s fatal tree: Crime and society in eighteenth‑century England. Revised ed. Verso.

Kusiak, J. 2019a. “Legal technologies of primitive accumulation: Judicial robbery and dispossession‑by‑restitution in Warsaw.” International Journal of Urban and Regional Research.

Kusiak, J. 2019b. “Rule of law and rules‑lawyering: Legal corruption and ‘reprivatization business’ in Warsaw.” International Journal of Urban and Regional Research.

Linebaugh, P. 2006. The London hanged: Crime and civil society in the eighteenth century. 2nd ed. Verso.

Mattei, U, & L. Nader. 2019. Plunder: When the rule of law is illegal. Blackwell Publishing.

Midnight Notes Collective. 1990. The new enclosures. Midnight Notes.

Munshi, A. 2022. “Property law as a dispossession device.” Law & Society Review. https://doi.org/10.1111/lsr.12456.

Neocleous, M. 2006. “The problem with normality: Taking exception to ‘permanent emergency.’” Alternatives 31(2): 191‑213.

Özsu, U. 2019. “Grabbing land legally: A Marxist analysis.” Leiden Journal of International Law.

Magnani, L, &  Marchini. A. M. 2022. “Creating new ‘enclosures’: Violently mimicking the primitive accumulation.” Philosophies 7(3): 58.https://doi.org/10.3390/philosophies7030058.

Svirsky, M. 2010. “The production of terra nullius and the Zionist‑Palestinian conflict.” In Deleuze and the postcolonial, ed. P. Patton & S. Bignall, (Edinburgh University Press).

Wolfe, P. 2006. “Settler colonialism and the elimination of the native.” Journal of Genocide Research.