Punktem wyjścia dla planowanego numeru jest słynna formuła Karola Marksa: „ludzie piszą swoją historię, ale w warunkach, które nie są ich własnym dziełem”. Zgodnie z powszechnie obowiązującą interpretacją Marks uważał, że budowa egalitarnych, sprawiedliwych stosunków między ludźmi wymaga odpowiedniej infrastruktury: maszyn, rozwiniętych sił wytwórczych, nowoczesnej organizacji pracy. Zachęcamy do nadsyłania tekstów podważających tę antropocentryczną wykładnię, a więc do tego, by pomyśleć o materialnych warunkach, uwzględniając nie tylko środowisko technologiczne, ale przede wszystkim naturalne.

Celem numeru będzie zbadanie historii relacji między środowiskiem a powstającymi w nim systemami społecznymi. Zachęcamy do nadsyłania prac, które badałyby to, jaki wpływ na kształt życia społecznego (na relacje klasowe, płciowe, międzygatunkowe) mogą mieć góry, stepy, puszcze, wyspy, delty, bagna, oceany lub rzeki, jakie znaczenie dla kształtu stosunków społecznych ma to, co uprawiamy i co hodujemy oraz to, w jaki sposób pozyskujemy energię (mięśnie, drewno, węgiel, ropa, atom).

Zachęcamy do nadsyłania prac, mieszczących się w jednym z trzech proponowanych pól badawczych.

Po pierwsze artykuły sytuujące historię kapitalizmu w perspektywie środowiskowej. Zdaniem Jasona W. Moore’a, kapitalizm to system używający technologii do wyszukiwania kolejnych tzw. „tanich natur”, a więc darmowej pracy wykonywanej przez żyzną ziemię , rośliny, zwierzęta, kobiety czy niewolników (Patel i Moore 2017). Postęp technologiczny jest tu przede wszystkim sposobem, w który kapitalizm rozwiązując kolejne kryzysy ekologiczne (kryzysy buntujących się tanich natur), wynajduje nowe mechanizmy eksploatacji (Moore 2015). Na uwikłaniu zmian technologicznych w historię społeczną i środowiskową skupiają się także Andreas Malm oraz Timothy Mitchell. Malm, który przeprowadził drobiazgowe badania rewolucji przemysłowej w Anglii pokazuje, że przejście od młyna wodnego do maszyny parowej (a więc węgla) dokonało się mimo tego, że maszyna bardzo długo była droższa w produkcji i eksploatacji, bardziej zawodna i mniej efektywna od młyna wodnego. A jedyną wyraźną przewagą maszyny parowej były większe możliwości w podporządkowaniu klas pracujących (Malm 2016). Z kolei Mitchell, który badał przejście globalnej gospodarki od węgla do ropy i atomu, pokazuje, w jaki sposób narodziny masowej demokracji (postęp praw pracowniczych) były związane z siłą polityczną górników i dlaczego odejście od węgla łączy się z narodzinami – opartego na ropie – neoliberalizmu (Mitchell 2013).

Po drugie interesować nas będą prace, w których nieuregulowane środowisko staje się sojusznikiem klas podporządkowanych w walce z akumulacją pierwotną, nowoczesnym państwem czy procesami utowarowienia (Scott 2010; Malm 2018). Zdaniem Carolyn Merchant, badającej historię rewolucji ekologicznej wywołanej przez kolonializm w Nowej Anglii, proces ujarzmiania, regulowania czy po prostu podbijania natury jest związany nie tylko z przekształcaniem relacji ekologicznych, ale także społecznych. Prowadzi więc do zniszczenia względnie egalitarnych relacji płciowych i społecznych czy likwidacji zrównoważonej ekologicznie gospodarki w przedkolonialnej Ameryce. Zamiana ogrodów i łowisk w plantacje, likwidacja rozlewisk czy meliorowanie bagien służy z tej perspektywy tak poszukiwaniu nowych zasobów, jak i likwidacji środowiska, które umożliwia życie poza władzą nowoczesnego państwa czy globalnego rynku (Merchant 2010). Proces tak rozumianej wojny wypowiedzianej nieuregulowanej naturze i niezdyscyplinowanej ludności nabiera intensywności w epoce oświecenia. Dzieje się tak w osiemnastowiecznych Prusach (Blackbourn 2007), Europie Wschodniej (Pospiszyl 2023), Iraku (Husain 2014), Stanach Zjednoczonych (Morris 2022; Nevius 2020), Południowych Włoszech (Barca 2010) czy Szwajcarii (Speich 2002). Ale wiemy, że podobne antagonizmy mają miejsce także dzisiaj np. w Boliwii (Taussig 2010), Birmie czy Wietnamie lat siedemdziesiątych (Scott 1977) oraz wszędzie tam, gdzie ruchy globalnego Południa łączą się z ruchami ekologicznymi (Martinez-Alier 2003; Shiva 2020).

Po trzecie zachęcamy do nadsyłania artykułów badających przestrzenie opuszczone, postindustrialne, zniszczone, skażone czy zaśmiecone. A więc miejsca usytuowane jakby na krawędziach globalnej gospodarki, których „dzikość” jest post- a nie przed-kapitalistyczna. W epoce katastrofy klimatycznej takich miejsc jest coraz więcej, a z badań Anny Tsing, Kate Brown, Rebecci Solnit czy Patricka O'Hare'a wiemy, że wpływają one na nowy model relacji społecznych i ekologicznych (Tsing 2015; Tsing i in. 2017; Brown 2020; Solnit 2010; O’Hare 2022). Ponieważ sytuacja kryzysu lub niedoboru sprzyja, a czasami nawet zmusza do współpracy, w miejscach dotkniętych katastrofą dużo trudniej pootrzymywać fikcję samowystarczalności, a katastrofa zamiast skłaniać do walki i konkurencji bardzo często wzmaga potrzebę współpracy (nie tylko wśród ludzi, ale także wśród innych gatunków).

Przykładowe obszary dociekań / pytania:

- góry, delty, bagna, błota, puszcze, oceany (niedostępna przyroda jako sojusznik uciskanych)

- plantacje (czy można znieść pracę niewolną bez zniszczenia plantacji?)

- strefy skażone

- rolnictwo ucieczkowe (uprawy trudne do utowarowienia i przechwytywania przez państwo)

- węgiel, ropa, atom

- nieuregulowana natura i dobra wspólne

Bibliografia:

Barca, Stefania. 2010. Enclosing Water: Nature and Political Economy in a Mediterranean Valley 1796-1916. Cambridge: White Horse Press.

Blackbourn, David. 2007. The Conquest of Nature: Water, Landscape, and the Making of Modern Germany. Illustrated edition. New York, NY: W. W. Norton & Company.

Brown, Kate. 2020. Manual for Survival: An Environmental History of the Chernobyl Disaster. New York: W. W. Norton & Company.

Husain, Faisal. 2014. „In the Bellies of the Marshes: Water and Power in the Countryside of Ottoman Baghdad”. Environmental History 19: 638–64.

Malm, Andreas. 2016. Fossil Capital: The Rise of Steam Power and the Roots of Global Warming. Illustrated edition. London ; New York: Verso.

———. 2018. „In Wildness Is the Liberation of the World: On Maroon Ecology and Partisan Nature”. Historical Materialism 3 (26).

Martinez-Alier, Juan. 2003. The Environmentalism of the Poor: A Study of Ecological Conflicts and Valuation. Cheltenham, UK Northhampton, MA: Edward Elgar Pub.

Merchant, Carolyn. 2010. Ecological Revolutions: Nature, Gender, and Science in New England. Chapel Hill: University of North Carolina Press.

Mitchell, Timothy. 2013. Carbon Democracy: Political Power in the Age of Oil. 1st edition. London: Verso.

Moore, Jason W. 2015. Capitalism in the Web of Life: Ecology and the Accumulation of Capital. London; New York: Verso.

Morris, J. Brent. 2022. Dismal Freedom: A History of the Maroons of the Great Dismal Swamp. Chapel Hill: University of North Carolina Press.

Nevius, Marcus P. 2020. City of Refuge: Slavery and Petit Marronage in the Great Dismal Swamp, 1763–1856. Athens: University of Georgia Press.

O’Hare, Patrick. 2022. Rubbish Belongs to the Poor: Hygienic Enclosure and the Waste Commons. Pluto Press.

Patel, Raj, i Jason W. Moore. 2017. A History of the World in Seven Cheap Things: A Guide to Capitalism, Nature, and the Future of the Planet. First edition. California: University of California Press.

Pospiszyl, Michał. 2023. „The Fifth Element: Enlightenment and Draining of Eastern Europe”. Environmental History, nr 2. forthcoming.

Scott, James C. 1977. The Moral Economy of the Peasant: Rebellion and Subsistence in Southeast Asia. 1st Printing edition. New Haven: Yale University Press.

———. 2010. The Art of Not Being Governed: An Anarchist History of Upland Southeast Asia. New Haven London: Yale University Press.

Shiva, Vandana. 2020. Reclaiming the Commons: Biodiversity, Traditional Knowledge, and the Rights of Mother Earth. London: Synergetic Press.

Solnit, Rebecca. 2010. A Paradise Built in Hell: The Extraordinary Communities That Arise in Disaster. New York: Penguin.

Speich, Daniel. 2002. „Draining the Marshlands, Disciplining the Masses: The Linth Valley Hydro Engineering Scheme (1807–1823) and the Genesis of Swiss National Unity”. Environment and History 8 (4).

Taussig, Michael T. 2010. The Devil and Commodity Fetishism in South America. Chapel Hill: The University of North Carolina Press.

Tsing, Anna. 2015. The Mushroom at the End of the World: On the Possibility of Life in Capitalist Ruins. Princeton: Princeton University Press.

Tsing, Anna, Nils Bubandt, Elaine Gan, i Heather Anne Swanson, red. 2017. Arts of Living on a Damaged Planet: Ghosts and Monsters of the Anthropocene. Minneapolis: Univ Of Minnesota Press.