Bell, Peter i Harry Cleaver. 2017. Teoria kryzysu jako teoria walki klas. Poznań: Wydawnictwo A+.

Temat kryzysu wielokrotnie pojawia się w pismach Marksa i Engelsa. Śledząc rozwój intelektualny niemieckiego duetu, zauważamy rosnący z latami krytyczny namysł nad tą kwestią. Wychodząc od opisów nędzy złodziei drewna w pismach Marksa z lat czterdziestych dziewiętnastego wieku, dochodzimy do analiz kryzysu spadającej stopy zysku z Kapitału. Czy można jednak mówić o istnieniu jednorodnej, oryginalnej teorii kryzysu w ich pismach? W przetłumaczonej ostatnio na język polski książce Peter Bell i Harry Cleaver twierdzą, że tak. W swojej interpretacji proponują oni wydobyć całościową teorię kryzysów kapitalistycznych z pism obydwu myślicieli, mimo braku jednoznacznego i deklarowanego zamiaru opracowania takiej teorii przez autorów Manifestu komunistycznego (być może, jak sugeruje Sam Williams, Marks otwarcie podjąłby tę tematykę w kolejnych tomach swojego Kapitału (Williams 2009)). Podążając wypracowaną przez Cleavera drogą „nie filologicznej, lecz politycznej” lektury, autorzy śledzą opisy przyczyn i przebiegu kryzysów, aby następnie przedstawić ich konsekwencje, strukturę i powiązania, a na koniec zintegrować to w całościowy model teoretyczny.

Na czym polega „polityczna” lektura Marksowskiej krytyki ekonomii politycznej, zastosowana w Teorii kryzysu, polska czytelniczka mogła najlepiej zobaczyć w wydanym w Polsce w 2011 roku Politycznym czytaniu „Kapitału” Cleavera. Poprzez syntetyczny i jednocześnie drobiazgowy model lektury jej autor starał się uchwycić podstawowe pojęcia służące do opisu mechanizmów kapitalizmu z perspektywy walki klas. Większość materiału, na którym Cleaver bazował w tych analizach, pochodziła z tekstów samego Marksa i częściowo Engelsa, na palcach jednej ręki zaś można byłoby wyliczyć inne nazwiska pojawiające się w książce. Trzymał się także blisko amerykańskiej tradycji autonomizmu, za którym przyjmował tezę o aktywnej i wpływowej roli politycznej proletariatu w walce klasowej przeciwstawioną idei totalnego i wszechmocnego kapitału determinującego w całości zachowania klasowe. Zresztą problem aktywnej roli proletariatu w kształtowaniu panujących stosunków albo przynajmniej w ich korygowaniu jest istotny również w Teorii kryzysu. Zwłaszcza w pierwszej części książki można znaleźć wiele fragmentów poświęconych temu problemowi (zresztą często w oparciu o odwołania do Marksa), natomiast w końcowych partiach omówiona zostaje problematyczna teza Marksa, mówiąca, iż: „wielkość akumulacji stanowi zmienną niezależną, wielkość płacy – zmienną zależną, a nie odwrotnie” (Marks 1968, 740). Ten cytat był wielokrotnie wykorzystywany przez ortodoksyjnych interpretatorów Marksa jako dowód deprecjacji walk płacowych w Kapitale. Bell i Cleaver odpowiadają tym marksistowskim deterministom, przywołując zarówno wieloletnie poparcie Marksa i Engelsa dla pracowników walczących o wzrost płacy, jak i krytykę Johna Westona wyłożoną gruntownie w pracy Płaca, cena i zysk. Choć Marks twierdzi w niej, że związki zawodowe redukują pole walk jedynie do poprawy warunków pracy z jednoczesnym zachowaniem systemu pracy najemnej, to opowiada się nie tyle za zaprzestaniem walk płacowych w ogóle, co raczej za nieograniczaniem się „wyłącznie” do takich form walki. Argumentując przeciwko angielskiemu oweniście, Marks obstaje przy walkach o zwiększenie płacy zarówno w okresie wzrostu i regresu gospodarczego. Mimo że wielkość akumulacji może określić granice płacowe, to zbliżanie się i oddalanie od nich jest kwestią bojów toczonych przez każdą z klas. Ostatecznie Bell i Cleaver, stając w obronie autonomii klasy pracowniczej, stwierdzają, że „walki płacowe co najmniej okresowo mogą prowadzić do załamania kapitalistycznego rozwoju” (Bell i Cleaver 2017, 188).

Już na tym krótkim przykładzie możemy zauważyć, w jaki sposób autorzy przeprowadzają swoje analizy w całej książce. Jak piszą:

Celem niniejszego opracowania jest ukazanie, jak Marksowska analiza kryzysu może zostać zinterpretowana w sposób nieobiektywistyczny. Jak pojęcia związane z wartością, analiza akumulacji i jej załamania mogą być zrozumiane w odniesieniu do walki klas na płaszczyźnie pracy. Jak zatem schemat rozwoju społeczeństwa kapitalistycznego (włączając jego kryzysy) jest wynikiem konfrontacji dwóch aktywnie działających podmiotów klasowych i w miarę rozszerzenia kapitału wywołuje wzrost klasy robotniczej? (Bell i Cleaver 2017, 196).

Tym samym Bell i Cleaver podejmują się zadania objaśnienia całej teorii kapitalizmu opracowanej przez Marksa w Kapitale i dziełach pobocznych. Występując przeciwko tezie o totalności systemu, wskazują na jego eklektyczny i niepewny charakter – między każdym z kroków tańca kapitału, od pierwotnego P do ostatecznego P’, występują przestrzenie umożliwiające walkę, są to bowiem przestrzenie wciąż nierozstrzygnięte. Do tych miejsc, w których system podatny jest na kryzys, należy zaliczyć oczywiście sam proces pracy, który w przeciwieństwie do podpisania umowy kupna i sprzedaży jest wydłużony i przez to możliwy do zablokowania. Bell i Cleaver z każdym rozdziałem coraz bardziej precyzują, poszerzają i pogłębiają teorię kryzysu, przechodząc przez kolejne stadia ruchu okrężnego kapitału. Prezentują także całą gamę form oporu, które klasa pracownicza może użyć w swojej walce. W repertuar tych środków włączają także niekonwencjonalne metody oporu, które w przeszłości były obiektami kontrowersji, np. bezpośrednie kradzieże czy bojkotowanie rynku pracy. Te teoretyczne zabiegi są nie tylko poparte analizami ruchu okrężnego kapitału, lecz także typowo autonomistycznym postulatem budowy horyzontalnych sojuszy różnych grup, które mają na celu poprawę stanu bytowego i politycznego klasy pracowniczej jako takiej.

Właściwie jedyne czego brakuje w książce, to bardziej świadomego rozróżnienia na formy emancypacji indywidualne i kolektywne. Z pewnością pojedyncze kradzieże (przyjmując, że nie mają negatywnych konsekwencji dla pracowników konkretnego zakładu), czy szukanie sposobów utrzymania się bez wchodzenia na rynek pracy są drogami emancypacji, lecz raczej jednostkowymi. Z kolei przywłaszczenia środków produkcji przez strajkującą brygadę pracowniczą są już walką z innego poziomu. Wprowadzenie tego rozróżnienia wpływa poniekąd na wizję cyrkulacji walk, o której wspominają autorzy. O ile wystąpienie pojedynczego pracownika w fabryce jest prawie skazane na porażkę, o tyle jednostkowe uchylenie się od systemowego obowiązku pracy ma większe szanse powodzenia; o ile kolektywny opór strajku czynszowego może się rozszerzyć na inne stadia ruchu okrężnego, o tyle jednostkowa kradzież ma małe szanse na zapoczątkowanie czegoś większego. Mimo wszystko włączenie tych niecodziennych form walki wydaje się uzasadnione oraz ważne, szczególnie w kontekście odrodzenia się dyskusji na temat walk klasowych wykraczających poza miejsce pracy i w ogóle poza pracę najemną (Clover 2016; Viewpoint Magazine 2016).

Należy zwrócić uwagę, że książka analizuje zasadniczo trzy aspekty teorii kryzysu: (1) integralną teorię kryzysu Marksa i Engelsa, (2) jej rozwój w pismach obu teoretyków od wczesnych lat czterdziestych do sześćdziesiątych dziewiętnastego wieku oraz (3) samą historię kryzysów i walk klasowych, które klasycy marksizmu obserwowali. Do tych trzech elementów zostaje dodany ciekawy rozdział o Polsce, który autorzy przygotowali specjalnie dla tego wydania. Już w początkowych partiach książki znajdziemy krótki opis poparcia Marksa i Engelsa dla sprawy polskiej, a dokładniej dla „kosmopolitycznych żołnierzy rewolucji” – jak określił Marks Polaków – przyczyniających się do ekspansji światowego kryzysu kapitalizmu.

Polska przelewała swą krew w amerykańskiej wojnie o niepodległość; jej legiony walczyły pod sztandarem pierwszej republiki francuskiej; swoją rewolucją w 1830 r. udaremniła uzgodnioną wówczas między zaborcami inwazję na Francję; w 1846 roku, w Krakowie, Polska jako pierwsza w Europie zatknęła sztandar rewolucji socjalnej; w 1848 roku bierze wybitny udział w walkach rewolucyjnych na Węgrzech, w Niemczech i we Włoszech; wreszcie w 1871 roku Polska daje Komunie Paryskiej najlepszych generałów i najbardziej bohaterskich żołnierzy” (Marks i Engels 1969; 636-637).

Dalej Cleaver i Bell wspierając się swoją metodą analizy kolejnych stadiów ruchu okrężnego kapitału, badają aktualną sytuację w Polsce, m.in. kondycję rynku pracy, nieudolność reprezentacji pracowniczego interesu w Komisji Trójstronnej czy program 500 Plus. Najciekawsza jednak wydaje się interpretacja sytuacji praw kobiet, czarnego protestu oraz wskaźnika urodzeń. Cleaver i Bell stwierdzają, iż kobietom udało się w ramach walki klasowej, pomimo przeszkód prawnych – jak zaostrzenie prawa do antykoncepcji – zmniejszyć liczbę urodzeń. Na tym przykładzie doskonale widać metodę lektury politycznej Cleavera – polityczne działania nie muszą być uświadomione jako polityczne, mogą być politycznie skuteczną formą walki klasowej, bazując na podstawach stricte ekonomicznych. Kobiety, będąc uciskane ekonomicznie oraz prawno-politycznie, odpowiadają ciosem w system reprodukcyjny, tzn. zmniejszają liczbę urodzeń, a co za tym idzie, obniżają populację i w konsekwencji podaż siły roboczej.

Na koniec warto poruszyć kontekst wydania omawianej książki. Pierwszy raz jej treść ukazała się w formie opracowania-artykułu naukowego w 1982 roku. W ręce polskich czytelniczek trafia po trzydziestu pięciu latach wersja poprawiona, poszerzona i wzbogacona wspomnianym czterdziestostronicowym przykładem praktycznego zastosowania analiz teorii kryzysu na podstawie przeszłych i teraźniejszych wydarzeń w Polsce. Po stu pięćdziesięciu latach od wydania Kapitału, a dwudziestu ośmiu od oficjalnego rozpoczęcia transformacji w duchu neoliberalnego kapitalizmu, do naszego kraju trafiają dwie ważne książki przybliżające myśl Marksa w sposób relatywnie przystępny i podręcznikowy. Drugą z nich jest Przewodnik po Kapitale Davida Harveya. Porównując obydwie pozycje, powiedziałbym, że o ile Teoria kryzysu jest bardzo dobrym podręcznikiem na temat cyrkulacji kapitału u Marksa, o tyle książka Harveya pełni rolę tytułowego przewodnika, tzn. razem z autorem przechodzimy jako czytelniczki rozdział za rozdziałem przez dzieło Kapitału. Również pod względem języka da się zauważyć różnicę: Harvey pozwala sobie na wiele anegdot, przedstawia liczne przykłady, także z dzisiejszego świata, a nawet sięga po kontekst w postaci prac innych myślicieli – zarówno tych tworzących przed, jak i po Marksie. U Harveya znajdziemy również znacznie więcej autorskich interpretacji. Natomiast Bell i Cleaver w swojej książce posługują się bardzo sformalizowanym, wręcz zmatematyzowanym językiem, adresowanym raczej dla czytelniczek już zapoznanych z dziełem Marksa i jego sposobem wykładu. Niemniej jest to godna polecenia książka, która wyjaśnia polskiej czytelniczce również te zagadnienia, których Harvey nie poruszył w swoim Przewodniku. Z tego powodu obie prace świetnie się uzupełniają we wprowadzeniu do badań nad Marksem i marksizmem.

Wykaz literatury:

Bell, Peter i Harry Cleaver. 2017. Teoria kryzysu jako teoria walki klas. Poznań: Wydawnictwo A+.

Marks, Karol. 1968. Kapitał: Krytyka ekonomii politycznej. Tom I. Warszawa: Książka i Wiedza.

Marks, Karol. 1969. W obronie Polski. W: Karol Marks i Fryderyk Engels. Dzieła. Tom 18. Warszawa: Książka i Wiedza.

Williams, Sam. 2009. „The Problem: Marx Didn’t Leave Us a Completed Crisis Theory”, https://critiqueofcrisistheory.wordpress.com/the-problem-marx-didnt-leave-us-a-completed-crisis-theory/ [20.11.2017].

Clover, Joshua. 2016. Riot. Strike. Riot. The New Era of Uprisings. London-New York: Verso.

Viewpoint Magazine. 2016. „The Crisis and the Rift: A Symposium on Joshua Clover’s Riot. Strike. Riot”, http://www.viewpointmag.com/2016/09/06/periodization-and-proletarian-self-activity-a-symposium-on-joshua-clovers-riot-strike-riot/ [20.11.2017].